Bhangaram Devi Darbar : ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਅਦਾਲਤ, ਜਿੱਥੇ ਗਲਤੀ ਕਰਨ ’ਤੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਸਜ਼ਾ !
Bhangaram Devi Darbar : ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਆਦਿਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਧਮਤਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਵਨਾਚਲ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗਲਤੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੱਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰੱਬੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪਰੰਪਰਾ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਭਾਦੋਂ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਇਸ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਧਮਤਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਿਰੇ ’ਤੇ ਸਥਿਤ ਕੁਰਸੀਘਾਟ ਬੋਰਾਈ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਜੱਜ ਭੰਗਾ ਰਾਓ ਮਾਈ ਦਾ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਪਰਗਨਾ ਦੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਸਿਹਾਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵੀਹ ਕੋਸ ਬਸਤਰ ਅਤੇ ਸੱਤ ਪਾਲੀ ਉੜੀਸਾ ਸਮੇਤ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਇਸ ਅਨੋਖੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ 31 ਅਗਸਤ ਦਿਨ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਸਥਾ ਹੈ। ਕੁਵਾਰਪਤ ਅਤੇ ਡਕੈਦਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਪੂਰੀ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨਾਲ ਕੱਢੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਭੰਗਰਾਓ ਮਾਈ ਦਾ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਮੰਦਰ
ਕੁਰਸੀਘਾਟ ਵਿੱਚ ਭੰਗਰਾਓ ਮਾਈ ਦਾ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਦਰਬਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੰਗਰਾਓ ਮਾਈ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਦਾਲਤ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਆਸਥਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਭੰਗਰਾਓ ਮਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਜ਼ਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੁਣਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ।
ਇੱਥੇ ਭੰਗਰਾਓ ਮਾਈ ਜੱਜ ਵਜੋਂ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਣਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਦਈ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੂਰ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਦਾਈ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਇੱਕ ਬੱਕਰੀ ਜਾਂ ਕੁਕੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲਾਟ, ਬੈਰੰਗ, ਡੋਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਰੀਅਲ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਚੌਲ ਲੈ ਕੇ ਭੰਗਰਾਓ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਸ਼ੈਤਾਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਇੱਥੇ ਭੰਗੜਾਓ ਮਾਈ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਭੂਤ-ਦੇਵਤਿਆਂ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਂਗਾ, ਡੋਲੀ, ਲਾਡ, ਬੈਰੰਗ ਸਮੇਤ ਲਿਆਂਦੀ ਮੁਰਗੀ, ਬੱਕਰੀ, ਡਾਂਗ ਨੂੰ ਟੋਏ ਵਾਂਗ ਡੂੰਘੇ ਟੋਏ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਜੇਲ੍ਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੂਜਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਲਜ਼ਮ ਧਿਰ ਵੱਲੋਂ ਬਹਿਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿੰਡ ਸਿਰਹਾ, ਪੁਜਾਰੀ, ਗੀਤਾ, ਮਾਝੀ, ਪਟੇਲ ਆਦਿ ਹਾਜ਼ਰ ਹਨ। ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸੁਣਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਸ਼ ਸਾਬਤ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਪਾਏ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਵਤਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਬਦਲਿਆ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਦਾਲਤਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਮ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੱਕ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ‘ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।